لغزش و عود در اعتیاد

اعتیاد یک بیماری مزمن است و همان‌طور که بیماری‌های مزمن مثل آسم، دیابت، فشار خون و… دوران فروکشی و بهبود و دوران عود دارند، اعتیاد هم این‌گونه است و طبیعتاً درصد عود این بیماری هم بالاست؛ پس جای تعجب نیست که آمار بازگشت به اعتیاد تا این حد بالاست. ضمن اینکه افراد معتاد به دو شکل ممکن است به سمت اعتیاد برگردند؛ «لغزش» و «عود» اعتیاد.

تعداد افرادی که به سمت لغزش می‌روند، بسیار بسیار زیاد است اما هر لغزشی را نمی‌توان عود در نظر گرفت. در حقیقت اگر لغزش تکرار شود و پنهانی بماند، می‌تواند نشانه عود باشد، اما اگر لغزش فقط یک‌بار باشد و بی‌درنگ فرد به مرکز درمانی مراجعه کند و همراه با درمانگر یا راهنمای خود، عوامل این لغزش را شناسایی کنند، این فقط یک لغزش محسوب می‌شود.

عود زمانی اتفاق می‌افتد که فرد دوباره مصرف را شروع می‌کند و این مصرف پنهانی است. البته علامت‌های دیگری هم در این میان تعیین‌کننده هستند. وقتی فرد مصرفش را هر بار بیش از پیش کند، علائم ترک پیدا کند، نسبت به ماده مصرفی‌اش تحمل پیدا کند و مثل سابق از مصرف همان مقدار ماده لذت نبرد یا زمان و هزینه زیادی را برای تهیه ماده صرف کند، همچنین زمانی که اعتیاد تأثیر زیادی بر شغل و روابط اجتماعی و خانوادگی فرد بگذارد یا فرد نتواند مقدار مصرفش را کنترل کند و بیش از چیزی که قصد دارد مصرف کند و… برخی از معیارهای سوء‌مصرف هستند که نشان‌دهنده وابستگی فرد است. طبیعتاً لغزش همه این علائم را ندارد، اما وقتی یک لغزش، دوباره و چندباره تکرار شود، به‌تدریج علائم وابستگی ظاهر می‌شود و مشخص می‌شود بیماری اعتیاد فرد عود کرده است.

همان‌طور که در بیماری‌های مزمن، هیچ روش درمانی‌ای نمی‌تواند ادعای درمان صددرصدی داشته باشد، هیچ روش تضمینی و صددرصدی برای ترک اعتیاد وجود ندارد اما هرچه شیوه ترک و درمان اعتیاد علمی‌تر، حساب‌شده‌تر و بر اساس شواهد علمی بیشتری انجام شود، انتظار می‌رود احتمال لغزش و عود بیماری کمتر باشد.

چند عامل در بالارفتن احتمال بروز لغزش مؤثر است؛ از جمله احساسات درونی فرد. احساسات منفی مثل افسردگی، اضطراب، خشم و… باعث می‌شود هوس فرد برای مصرف بیشتر شود و احتمال لغزش افزایش یابد. گاهی احساسات مثبت هم باعث لغزش می‌شود. مثلاً فرد خاطره‌ای خوب از مصرف مواد دارد و به هر دلیلی این خاطره برانگیخته می‌شود و فرد برای تکرار آن خاطره دچار لغزش می‌شود. گاهی هم سرنخ‌های بیرونی مثل شرایطی که فرد در آن مواد مصرف می‌کرده، عامل لغزش است. مثلاً دیدن دوباره دوستی که همیشه با او مواد مصرف می‌کرده، می‌تواند لغزش ایجاد کند. دیدن وسایلی که قبلاً با استفاده از آنها مواد مصرف می‌کرده (زغال، منقل، پایپ و…) نیز همین پیامد را دارد. حتی شرکت در مهمانی‌هایی که فرد قبلاً در آنها مواد مصرف می‌کرده، می‌تواند بروز لغزش را محتمل‌تر کند. به‌طور کلی می‌توان گفت زنده شدن شرایط مصرف به صورت بیرونی، می‌تواند فرد را به سمت لغزش سوق دهد.

استرس‌های محیطی از جمله استرس‌های خانوادگی یکی دیگر از عوامل بروز لغزش است. استرس خانوادگی همیشه به معنی دعوا و مشاجره خانوادگی نیست. گاهی مراقبت‌های بیش از حد از فرد معتاد خود باعث لغزش و عود می‌شود. مثلاً در اختیار گذاشتن ماده مخدر، در اختیار گذاشتن هزینه بی‌حساب برای تهیه ماده مخدر، پنهان کردن و نادیده گرفتن رفتار فرد معتاد یا در مقابل، تحقیر کردن فرد و نسبت دادن رفتار اعتیادگونه به شخصیت فرد هم عکس‌العمل نادرستی است. یعنی به جای اینکه بگوییم: «تو به بیماری اعتیاد مبتلا هستی و به درمان نیاز داری»، می‌گوییم: «تو اصلاً آدم معتادی هستی». همچنین طرد کردن فرد هم عکس‌العمل نادرستی است. همه این رفتارها می‌تواند احتمال عود را بالا ببرد.

مسائل دیگری مثل نداشتن مهارت‌های اجتماعی و زندگی هم می‌تواند در ایجاد لغزش دخیل باشد. مثلاً فردی که با مهارت‌های زندگی آشنا نیست یا به‌دلیل مصرف مواد مهارت‌هایش را از دست داده، در مواجهه با مشکلات به جای حل مسأله با کمک مهارت‌هایی که قبلاً به دست آورده، صورت مسأله را پاک می‌کند و به مواد پناه می‌برد. بنابراین مجموعه‌ای از این عوامل و عوامل احتمالی دیگر می‌تواند فرد را به سمت لغزش پیش ببرد. گاهی هم ممکن است بروز لغزش ریشه زیست‌شناختی داشته باشد؛ یعنی مصرف مواد بر قسمت‌هایی از مغز اثر گذاشته و این قسمت‌ها به وجود مواد عادت کرده‌اند. بنابراین بعد از ترک، این قسمت‌های مغز به مواد نیاز پیدا می‌کند و باعث ایجاد هوس در فرد می‌شود.

اعتیاد فقط سوءمصرف موادمخدر نیست، بلکه رفتارهای اعتیادگونه دیگری هم هست که می‌تواند علت زیست‌شناختی داشته باشد. در این میان بدن برخی افراد بعد از ترک اعتیاد، به پاداش نیاز دارد؛ پاداشی که شادی‌آور باشد و نیازهای درونی فرد را ارضا کند. در این مقطع ممکن است برخی افراد سراغ رفتارهای پاتولوژیک یا بیمارگونه‌ دیگری بروند. البته نمی‌توان این رفتارها را به همه نسبت داد و همه افراد این‌گونه نیستند. خیلی از اوقات هم افراد اعتیاد خود را با رفتارهای مثبت و سالم جایگزین می‌کنند. مثل افرادی که در درمان‌های ۱۲ قدمی و NA و… مصرف مواد مخدر را ترک می‌کنند و برای ترک اعتیاد به سایر افراد کمک می‌کنند. بنابراین نمی‌توان یک قاعده کلی برای همه افراد در نظر گرفت.

-